Neptunus-Nostalgie: Een terugblik op een verdwenen havenicoon aan de hand van foto’s en verslagen
Jammer dat dat niet meer bestaat
Telkens wanneer rederij Doeksen een foto van restaurant/kaartverkoop Neptunus (1960-1992) publiceert, stromen er reacties binnen vol enthousiaste herinneringen. Rationeel gezien is dat een paradoxaal fenomeen. Waarom hechten we zoveel waarde aan een functioneel verouderd voorwerp, terwijl we tegenwoordig veel meer comfort krijgen? Uitspraken als „Jammer dat dat niet meer bestaat” noemen we nostalgie. Dat verbindt ons ook in grote mate met de vroegere veerboten. Bij de schepen is de reden hiervoor duidelijk: hun onmiskenbare „charme”. Er was iets mee. Het is echter bijzonder dat in één geval ook een onbeweeglijk havenobject bij zoveel mensen zulke levendige herinneringen heeft achtergelaten. Wat was ermee?
Over zijn carrière
Tussen de zomer van 1959 en het voorjaar van 1992 komt zijn naam 160 keer voor als trefwoord in het digitale archief van de Leeuwarder Courant, voornamelijk in verband met familieberichten, vacatures en advertenties. In de loop der jaren had men meer dan een dozijn kansen gehad op een baan als kok of kelner. Er werd een aanzienlijke hoeveelheid reclame in de krant geplaatst om gasten naar het huis te lokken, en deze werd vaak slim vermomd als „uitnodiging”. Ik heb niet alle menukaarten volledig bestudeerd, omdat ik bij het zien ervan grote trek kreeg, maar degenen die er vroeger van genoten, dienden behoorlijk wat meer dan een dubbeltje uit hun portemonnee of het borstzakje tevoorschijn te halen, dat velen destijds om hun nek droegen.
In de officiële krantenartikelen werd Neptunus zowel aan het begin als aan het einde van zijn loopbaan verwoord:
• Op 24 juni 1959 lezen we voor het eerst over hem wanneer de LC het voornemen aankondigt: rederij Doeksen zou op eigen kosten een restaurant bouwen vlak bij de aanlegplaats.
• Op 12 januari 1961 berichtte de LC over een drukke discussie in de gemeenteraad over een tapvergunning. De exploitant voerde aan dat het nieuwe pand juridisch gezien onder de categorie inrichting voor buitengewoon maatschappelijk verkeer zou kunnen vallen, wat laat zien dat men vanaf het begin een speciale status voor deze locatie voor ogen had.
• Op 27 mei 1986 werd in de LC een tekening gepubliceerd voor een geavanceerde veerterminal. Iedereen was meteen enthousiast. Rederij Doeksen zou zelf niet investeren om de tarieven niet te verhogen. De nieuwe hal moest de overvolle wachtfunctie van het te kleine restaurant overnemen. De rederij gaf de exploitant de opdracht zich voortaan te concentreren op de restaurantfunctie.
• Op 18 juni 1991, bijna precies vijf jaar later, viel het vonnis. In de LC stond het, in een enkele, onverbiddelijke zin: „Restaurant Neptunus wordt gesloopt.”
• Op 21 januari 1992 werd de planning van de ondernemerscombinatie Veerkade Harlingen bekendgemaakt. De LC meldde dat restaurant Neptunus al meer dan een jaar dicht was. Harlingen moest het zonder doen en een nieuw etablissement zou mogelijk pas in het voorjaar van 1993 klaar zijn.
• Op 8 mei 1992, nog geen vier maanden later, was het zover. De LC rapporteerde: „Na ruim dertig jaar is er een eind gekomen aan het bestaan van restaurant Neptunus.” Voor de exploitant, die het pand 27 jaar had geleid, was het „een bittere pil”, maar de plannen voor een nieuw restaurant waren hem te vaag en de stress te groot.
De eerste indruk bedriegt
Steeds wanneer we de voorkant van Neptunus naderden, dachten we zelfs tijdens onze vakantie dat we per ongeluk in een wiskundeles terecht waren gekomen: de architect lijkt te hebben gespeeld met acht blokken, die hij zomaar op de plattegrond heeft geplaatst. Maar deze eerste indruk bedriegt. Al snel merk je hoe de afzonderlijke modules op verschillende manieren onderling in verband staan: zes daarvan staan bij elkaar en vormen de begane grond. Ze zijn in drie paren onderverdeeld op basis van hun respectieve functie. De eerste vier blokken worden tegelijkertijd tot een aparte subeenheid samengevoegd met een doorlopende balkverbinding, waarmee ze tegen hun oostelijke buren aanleunen. Deze proberen hun tweelingbroers, die de tweede verdieping vormen, zo nauwkeurig mogelijk na te bootsen, zodat hun gevel een vierkant vormt dat bestaat uit vier kleinere vierkanten: door hun complexe dialoog met elkaar kunnen de afzonderlijke blokken überhaupt aanspraak maken om als een samenhangend geheel te worden beschouwd.
De voorgevel wordt bepaald door een wedstrijd tussen rechte regels: krachtige horizontale lijnen, weergegeven door het platte dak en de dragende balken, tegenover hoge ramen die worden bijgestaan door reusachtig lange gordijnen en zich samen als verticale lijnen naar boven uitstrekken. De gevel bevat geen versieringen – met één bijna provocerende uitzondering: het ronde opschrift Neptunus boven de ingang is een latere toevoeging en past niet bij de strakke geometrie van het design. Zeker: rechte lijnen zijn eenvoudig, snel en kosteneffectief te construeren. Voor een openbaar gebouw was dat een pragmatische keuze. Maar wat als de architect meer in gedachten had? Geometrische ontwerpen worden als tijdlozer beschouwd. Misschien koos hij voor een vorm die niet veroudert, maar standhoudt, voor een pand dat niet door decoratie bevalt, maar door zijn pure, onwrikbare aanwezigheid.
Minder is meer
Desondanks bleek er aan de voorkant iets helemaal niet te kloppen. De constructie zag er steeds onafgewerkt uit, alsof het grootste deel van de tweede verdieping later nog geleverd moest worden – wat echter nooit gebeurde. Als je dit grappig vond, dan had je in principe het juiste idee. Wat zou kunnen lijken op een tekortkoming, blijkt een krachtig architectonisch statement. Het is de witruimte in een grafisch ontwerp: een bewuste pauze die de omringende elementen juist benadrukt. Neptunus spot gewoonweg met de klassieke architecturale normen, waarin volledigheid en evenwicht onaantastbare principes waren. Het gebouw weigert een symmetrisch geheel te zijn en onttrekt zich daarmee aan de saaiheid van uniformiteit. Het durft onvolmaakt te zijn, in tegenstelling tot wat de traditie voorschreef. In de context van de jaren zestig en zeventig, een tijd van verzet tegen strenge regels, was een dergelijk ontwerp bedoeld als een knipoog die de nonchalance, vrijheid en experimenteerdrift van die periode visueel tot uitdrukking bracht.
Eén element is echter bepalend voor het totaaloverzicht: de schoorsteen, die op het eerste gezicht misschien een onbeduidend detail lijkt. In feite hangt alles af van zijn invloed op de overige onderdelen. Anders zou het triviaal zijn geweest: bedenk eens dat hij op een alternatieve plek was geplaatst, dan zou de voorkant niets meer te bieden hebben gehad dan een willekeurige verzameling blokken. Op een gesloten plat dak zou de schoorsteen als een absurde hoed hebben gewerkt, maar op deze locatie komt hij volledig tot zijn recht: hij klemt de kuboids aan elkaar vast door gebruik te maken van de holle ruimte die is ontstaan door de ontbrekende delen van de tweede verdieping. De leegte speelt een actieve rol in het totaalbeeld: de schoorsteen, een blok dat door zijn slankheid gelukkig de enige atleet is onder zijn vierkante soortgenoten, klimt. Probeer het eens: knip hem uit een foto en kijk wat er gebeurt. Hij voorkomt dat de anderen er als lompe dwergen uitzien; hij trekt het geheel optisch omhoog, waardoor het gebouw een opvallend herkenningspunt in de omgeving is geworden.
De enige in zijn soort?
Een foto uit 1992, toen de sloop al ver gevorderd was, onthult de materialen waaruit het gebouw bestond: beton en baksteen, metaal en glas, hout en, naar het zich laat aanzien, isolatieproducten zoals schuim of glasvezel; de binnenmuren waren waarschijnlijk afgewerkt met pleisterwerk of gipsplaat, om gladde oppervlakken te creëren voor het schilderen.
Stel, je zoekt een foto van ons restaurant Neptunus, dan toont Google plotseling ook tientallen andere gebouwen die er erg op lijken. Maar ze staan niet in Harlingen; ze staan overal in Nederland, Europa en Amerika. Ze stammen uit dezelfde periode, ze zijn gebaseerd op rechthoekige geometrische vormen en maken voornamelijk gebruik van staal, glas en beton. Deze visuele verwantschap is geen toeval. Neptunus was een werk van kunst, een perfect voorbeeld van de Internationale Stijl, een architectonische stroming binnen het modernisme. Haar principes waren gebaseerd op eenvoud, functionaliteit en het loskomen van historische bouwvormen. Er werd bewust gekozen voor deze simplistische, bijna kale look. Dit ontwerp werd in de haven neergezet als symbool voor een nieuw tijdperk. De continu wapperende vlaggen werden toegevoegd om de boodschap nog meer kracht bij te zetten. Vijftien jaar na de oorlog verkondigde dit gebouw aan iedereen die langskwam: „De moeilijkheden uit het verleden zijn voorbij. De wederopbouw is voltooid. We kijken nu uit naar een rationelere, eenvoudigere en vreedzame toekomst.” Dit optimisme werd goed begrepen en verklaart waarom het pand zich als een sympathiek fenomeen in het collectieve geheugen heeft verankerd.
Neptunus volgde een stijl die toen overal ter wereld werd gebruikt, maar hoe slaagde hij erin om bovendien in zijn thuisstad succesvol te wortelen? Het pand bood zijn bezoekers alleen maar mogelijkheden die haast iedereen aangenaam zou vinden: een lekkere hap of hoogwaardig eten, vieren en de voorpret van reizen, bescherming, of een combinatie ervan. Bovendien heeft de vindingrijke exploitant een tandje bijgezet: in het begin van de jaren zestig heeft hij het restaurant een vaste lokale reputatie gegeven door op bepaalde weekenden het evenement Muziek aan zee te organiseren, een combinatie van diner en livemuziek, iets wat jonge mensen vandaag de dag waarschijnlijk vreemd in de oren klinkt, maar wat helemaal aansloot bij de smaak van het publiek overall in het naoorlogse Europa.
De enorme ramen die zorgden voor een maximale natuurlijke verlichting van het interieur, hadden iets uitnodigends; ze fungeerden ook als etalage. Vanaf de tafels had men een ononderbroken uitzicht op de dynamische bedrijvigheid in de haven, de stijgende en dalende waterlijn en de constante activiteit van de veerboten. Vanuit zijn positie keek men uit over de zee en het leven eromheen. In een omgeving die voortdurend in beweging is door wind, water en scheepvaart, fungeerde hij als een rustpunt van sereniteit in een soms chaotisch maritiem landschap.
De na-moderne enscenering
De vertrekhal lijkt niet toevallig op een vliegtuighangar die in Harlingen is geland. Voor inspiratie keek de architect naar Schiphol, maar hij moest zich wel houden aan de algemene beperkingen in de bouwvoorschriften van de stad. Om het begin van de jaren 90 waagde de rederij de sprong naar een nieuw formaat, en alles wat daarvoor kwam, leek plotseling bijna speelgoed. De hal is dus niet de „opvolger”; hij heeft de Neptunus opgeslokt. In de strijd tussen David en Goliath verloor David.
Bijna gelijktijdig werd er een schip gebouwd dat de krant vol eerbied een „superveerboot” noemde. Het moest een einde maken aan (overigens zowel het porselein aan boord als) vooral het capaciteitsprobleem. De rederij zette het door tegen de bezwaren van iedereen die zoiets op het wad megalomaan vond. Het was een gevecht. De toenmalige technicus Paul Melles wist het al: „Het [schip] is wel de enige in zijn soort,” verklaarde hij op 29 juni 1989 tegenover de pers.
MS FRIESLAND en de hal, eveneens een „enige in zijn soort", zijn ontstaan volgens hetzelfde basisidee wat betreft het imago van de rederij voor het komende tijdperk. De meesten van ons zijn ooit rond half tien 's ochtends, half drie 's middags of half acht 's avonds rechtstreeks vanuit de stad naar de hal gelopen. Het schip ligt grotendeels verborgen achter de hal, maar de imposante schoorsteen steekt er bovenuit als de trotse kroon van de hedendaagse Koningin der Wadden en doet ons vol verwachting uitkijken naar het moment dat hij weer zachtjes begint te roken, te trillen en te zoemen. Deze interactie tussen deze twee, die al meer dan dertig jaar aan de gang is, vind ik een treffend symbool voor de rederij in onze tijd, het postmodernisme.
Zo werd Neptunus, de modernist met zijn karakteristieke schoorsteen, uit de weg geruimd, die naar een anders uitziende toekomst moest leiden. Waarschijnlijk wist niemand tijdens de afbraak een reden om hem te redden? Alleen de exploitant, hoewel er al een baan voor hem was geregeld, betreurde dit al als een verlies. Laten we even dromen van een andere uitkomst: stel dat hij de kans had gekregen om opgenomen te worden in het beschermde stadsgezicht. Dan zou Harlingen vandaag de dag nog steeds terecht tegenover Rotterdam kunnen opscheppen dat het een architectonische kleinzoon van het Museum Huis Sonneveld herbergt. Buiten en binnen zijn muren zou men aan de hand van elk detail een boeiende geschiedenisles kunnen geven. We zouden deze ietwat stoffige, overlange en onhandige gordijnen met een glimlach aanraken, totdat ons op onze verbazing zou worden uitgelegd waarom ze daar destijds hingen: om de netheid en levendigheid van een gemoderniseerde en gemoedelijke samenleving te laten zien. Dan zouden we merken hoe men tegenwoordig over veel zaken totaal anders oordeelt dan zestig jaar geleden. Het tij is gekeerd. Juist in deze vroege jaren 90 van verandering viel voor deze kunstenaar zelf het doek. Zijn rol als spil van de veerhaven, beperkt tot één generatie, was definitief uitgespeeld.
